باطل شدن صیغه موقت؛ دلایل ابطال و روش‌های فسخ عقد موقت
باطل شدن صیغه موقت یکی از مباحث مهم در فقه شیعه است که وقتی شرایط باطل شدن صیغه موقت رعایت نشود یا به هر دلیل دیگر، عقد موقت از منظر شرعی بی‌اعتبار شناخته می‌شود. علاوه بر این، در برخی موارد، پایان زودهنگام عقد از طریق فسخ صیغه موقت صورت می‌گیرد؛ اما این موضوع با ابطال شدن صیغه موقت تفاوت دارد. آگاهی از احکام و قواعد فقهی مربوط به مهریه صیغه موقت و رعایت عده صیغه موقت نیز در جلوگیری از بروز اشکالات شرعی و حقوقی پس از عقد اهمیت دارد. در ادامه، به بررسی دلایل ابطال، روش‌های فسخ و نکات ضروری پیرامون عقد موقت می‌پردازیم.
۱. تفاوت فسخ صیغه موقت با ابطال شدن صیغه موقت
- فسخ صیغه موقت به بذل مدت باقی‌مانده یا توافق برای پایان زودتر از موعد عقد موقت گفته می‌شود. در این حالت، عقد به‌صورت صحیح شکل گرفته اما دو طرف تمایل به پایان پیش از موعد دارند.
- در مقابل، ابطال شدن صیغه موقت زمانی رخ می‌دهد که عقد از اساس دارای اشکال باشد و به لحاظ فقهی یا حقوقی معتبر شناخته نشود؛ مانند زمانی که از ابتدا شرایط باطل شدن صیغه موقت وجود داشته باشد (مثل عدم تعیین مهریه یا وجود موانع شرعی).
- پس از پایان مدت عقد موقت (اعم از اتمام طبیعی یا بذل مدت)، در صورت برقراری رابطه زناشویی، زن باید عده صیغه موقت را رعایت کند.
نکته: شناخت تفاوت میان فسخ صیغه موقت و ابطال شدن صیغه موقت موجب جلوگیری از هرگونه اشتباه در تعیین تکلیف عقد خواهد شد.
۲. دلایل ابطال شدن صیغه موقت و شرایط باطل شدن صیغه موقت
شرایط باطل شدن صیغه موقت یا عواملی که باعث ابطال می‌شود، عبارت‌اند از:
- عدم تعیین مهریه صیغه موقت
- پیش از اجرای عقد موقت، مهریه باید کاملاً مشخص گردد. اگر مهریه تعیین نشود، ابطال شدن صیغه موقت از نظر فقهی رخ می‌دهد.
- نبود مدت معلوم
- در عقد موقت، حتماً باید زمان شروع و پایان مشخص باشد؛ در غیر این صورت، عقد شبیه عقد دائم شده و دچار مشکل فقهی می‌گردد.
- وجود موانع شرعی
- زن نباید در عده عقد قبلی باشد و در صورت باکره بودن، رضایت ولی طبق نظر بسیاری از مراجع لازم است. عدم رعایت این نکته نیز از شرایط باطل شدن صیغه موقت محسوب می‌شود.
- عدم رضایت دو طرف
- اگر یکی از طرفین تحت فشار یا اکراه باشد و رضایت واقعی نداشته باشد، عقد موقت از لحاظ شرعی اعتبار ندارد.
نکته: رعایت کامل ضوابط فقهی و دقت در تعیین مهریه صیغه موقت و مدت عقد، از مهم‌ترین پیش‌نیازها برای جلوگیری از ابطال شدن صیغه موقت است.
۳. فسخ صیغه موقت و نحوه پایان زودهنگام عقد موقت
- در حالت عادی، پایان عقد موقت با اتمام زمان پیش‌بینی‌شده صورت می‌گیرد، اما اگر مرد بخواهد زودتر عقد را خاتمه دهد، می‌تواند با بذل مدت باقی‌مانده اقدام به فسخ صیغه موقت کند.
- فسخ صیغه موقت در این مفهوم با ابطال شدن صیغه موقت تفاوت دارد؛ زیرا عقد از ابتدا صحیح بوده ولی بنا به خواست مرد یا توافق دو طرف، رابطه زودتر پایان می‌یابد.
- در صورت فسخ عقد و برقراری رابطه زناشویی در مدت عقد، زن ملزم به رعایت عده صیغه موقت خواهد بود.
نکته: مرد ممکن است بدون رضایت زن هم اقدام به بذل مدت کند، اما اگر زن خواهان دریافت مهریه باشد، باید مهریه طبق شرایط عقد پرداخت شود.
۴. عده صیغه موقت در صورت ابطال یا فسخ
- عده صیغه موقت پس از پایان زمان عقد موقت یا در صورت فسخ (بذل مدت) در حالی که رابطه زناشویی برقرار شده باشد، دو دوره قاعدگی برای زنان عادت‌مند است و اگر زن قاعدگی نداشته باشد، ۴۵ روز باید صبر کند.
- در صورت بارداری زن، عده تا تولد فرزند ادامه می‌یابد.
- اگر عقد از ابتدا دچار ابطال شدن صیغه موقت شود و زن آگاه نبوده باشد، برخی مراجع رعایت عده را جهت پیشگیری از مشکلات نسب توصیه میکنند.
نکته: در صورت عدم رابطه زناشویی یا آگاه شدن فوری از شرایط باطل شدن صیغه موقت، زن نیازی به عده ندارد.
۵. مهریه صیغه موقت و تعیین تکلیف در صورت ابطال یا فسخ
- مهریه صیغه موقت که پیش از اجرای عقد موقت تعیین می‌شود، در صورت ابطال یا فسخ زودهنگام عقد، بسته به زمان انقضای عقد، میزان پرداختی متفاوت خواهد بود.
- اگر عقد از ابتدا باطل بوده (به دلیل نبود شرایط باطل شدن صیغه موقت)، و رابطه‌ای برقرار نشده باشد، زن مستحق مهریه نخواهد بود. در صورت برقراری رابطه، برخی مراجع پرداخت «مهرالمثل» را لازم می‌دانند.
- هنگام فسخ صیغه موقت و بنا بر توافق ابتدایی یا توافق دوم، مهریه می‌تواند به‌صورت کامل یا بخشی از آن برعهده مرد قرار گیرد.
نکته: در صورت ابهام درباره تعیین تکلیف مهریه در زمان ابطال یا فسخ، مراجعه به مشاور مذهبی یا وکیل آشنا با فقه شیعه توصیه می‌شود.
جمع‌بندی
باطل شدن صیغه موقت زمانی رخ می‌دهد که شرایط باطل شدن صیغه موقت (مانند نبود مدت مشخص، عدم تعیین مهریه یا وجود موانع شرعی) نقض شده باشد. این موضوع با فسخ صیغه موقت یا بذل مدت پایان عقد فرق دارد؛ چراکه در فسخ، عقد موقت صحیح شکل گرفته ولی بنا به خواست مرد یا توافق دو طرف پیش از پایان زمان منقضی می‌شود. در هر دو حالت، اگر رابطه زناشویی برقرار شده باشد، زن ملزم به رعایت عده صیغه موقت است و در صورت بارداری زن یا توافق دو طرف، امکان ثبت رسمی عقد یا فسخ برای حفظ حقوق مالی وجود دارد. همچنین، مهریه صیغه موقت با توجه به شرایط عقد در صورت ابطال یا فسخ، باید تعیین تکلیف شود.
خلاصه:
باطل شدن صیغه موقت هنگامی رخ می‌دهد که شرایط باطل شدن صیغه موقت (نبود مهریه، عدم تعیین مدت، موانع شرعی) رعایت نشده باشد. از سوی دیگر، فسخ صیغه موقت به معنای پایان زودتر از موعد عقد موقت و معمولاً با بذل مدت توسط مرد است. در هر دو حالت، در صورت برقراری رابطه زناشویی، رعایت عده صیغه موقت بر زن واجب بوده و مهریه صیغه موقت متناسب با نوع پایان عقد (ابطال یا فسخ) تعیین تکلیف خواهد شد.